Afhankelijk van de grillen van Hitler en Stalin

Hoeveel Nederlanders stierven er in de Tweede Wereldoorlog? Pakweg een kleine driehonderdduizend? Hoeveel Oekraïners stierven er in de Tweede Wereldoorlog? Orest Subtanly een gerenommeerd Canadese historicus schat dat er ten minste vijf miljoen Oekraïners stierven in de Tweede Wereldoorlog, waarbij hij Joden als niet-Oekraïners beschouwt. Timothy Snyders boek Bloodlands laat haarfijn zien hoe de Oekraïense jaren 30 en 40 in het teken stonden van oorlog, geweld en hongersnoden, zoals de Holodomor. In deze bijdrage probeer ik mensen bewust te maken dat voor Oekraïne de Tweede Wereldoorlog bijna de hele Stalinistische periode duurde. In deze passage zal ik beschrijven aan de hand van Snyders betoog waarom voor de meeste Oekraïners de Tweede Wereldoorlog begon in 1932.

                                                                                                                             

Allereerst, er is geen land in Europa dat zwaarder is getroffen in de Tweede Wereldoorlog. Toch zouden we het Oekraïense leed tekort doen door de Tweede Wereldoorlog pas in 1939 te laten beginnen en in 1945 te laten eindigen. Hiermee zouden we het Oekraïense leed onder de dictatoriale en imperialistische grillen van Stalin en Hitler onvoldoende kunnen beschrijven. De meeste Oekraïense doden vielen namelijk tussen 1932 en 1933 kunnen we van Snyders hand lezen. In 1932 begon namelijk de Holodomor: dit was een georganiseerde hongersnood die voornamelijk de agrarische niet-Russische Sovjetrepublieken ongenadig hard raakte. Bovendien werden er tot begin Jaren 50 nog steeds Oekraïense Sovjetburgers naar de Goelags gestuurd. Stalin vermoedde dat elke Oekraïner mogelijk ‘een nazi-collaborateur, partizaan of overloper zou kunnen zijn.’ Vrijwel de hele bevolking moest het tussen 1946 en 1953 ontgelden. Grote delen van de West-Oekraïense bevolking werden naar heropvoedkampen gestuurd, waarvan niet iedereen het overleefde.

Het enorme mensenleed wat Snyder beschrijft in Bloodlands kunnen we dan ook niet enkel en alleen in de periodisering van de Tweede Wereldoorlog zien. De Tweede Wereldoorlog duurde voor Oekraïners bijna de gehele periode dat Stalin aan de macht was. In Oekraïne alleen al stierven er tussen de tweeëneenhalf tot 7,5 miljoen Oekraïners, gedurende tussen 1932 en 1934. Een voorzichtige schatting suggereert dat dit dodenaantal vergelijkbaar is met het dodental dat wereldwijd omkwam tijdens de Holocaust. Ik ben hier niet van plan om de holocaust te bagatelliseren, dat zou een historicus onwaardig zijn. Wat ik hier bepleit is dat we de eurocentrische periodisering van de Tweede Wereldoorlog kritisch herzien. Bloodlands laat zien dat Oekraïne tussen 1932 en 1953 permanent in oorlog was. Tussen 1932 en 1953 vielen er naar schatting 17 miljoen Oekraïense doden, meer dan de helft viel maar tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bloodlands laat dus duidelijk zien dat een Euraziatische tijdsbepaling van de Tweede Wereldoorlog nodig is om de Europese geschiedenis van Stalin tot Hitler beter te begrijpen.                                                                                         

Wat Snyder hier betoogt is dat voordat de Tweede Wereldoorlog ook maar in de verte was begonnen, Oekraïners al ruim vijf miljoen landgenoten waren verloren en dat een voorzichtige schatting suggereert dat er daarnaast ruim zeven miljoen Oekraïners in de Tweede Wereldoorlog stierven. Voor het Oekraïense geschiedeniscanon is het daarom niet ondenkbaar om de Tweede Wereldoorlog in 1932 te laten beginnen, omdat Oekraine tussen 1932 en 1933 meer slachtoffers maakte, dan in de Tweede Wereldoorlog aan het hele westfront. Snyders analyse zou ons daarom moeten aanzetten om een heroriëntatie van de Tweede Wereldoorlog te agenderen, omdat sommige Sovjetrepublieken als voordat de oorlog was begonnen miljoenen landgenoten waren verloren. Dit verklaart wellicht ook waarom er enorme steun kwam voor partizanenleiders als Stepan Bandera, omdat Stalin tussen 1932-1933 vijf miljoen Oekraïense burgerslachtoffers had gemaakt. Deze steun werd extra aangewakkerd, doordat duizenden Sovjetburgers naar Poolse provincies vluchtten waar de meerderheid Oekraïens was. 

                                                                                

Toen de Tweede Wereldoorlog begon werd wederom Oekraïne keihard geraakt. Eind 1941 toen Nazi-Duitsland het gehele territorium van de Sovjetrepubliek de Oekraïne in haar bezit had, nam de SS 3,7 miljoen krijgsgevangenen buit, hiervan was een derde Oekraïens. Meer dan de helft overleefde de Duitse kampen niet, vanwege een tekort aan voedsel en epidemieën die voortkwamen uit de slechte hygiënische omstandigheden. Bovendien betoogt Snyder dat door de tactiek van de verschroeide aarde de gehele industrie in de Donbas onder water werd gezet en dus het voedsel bedierf, opdat de vijand hiervan niet kon profiteren. Maar de Oekraïense boeren die wonderbaarlijk De Holodomor hadden overleefd, hadden zichzelf mogelijkerwijs de dood ingejaagd. Het mocht niet baten, van de 23,6 miljoen omgekomenen Sovjetburgers en militairen was zes tot 10 miljoen Oekraïens. Dat is dus ruim een derde. Als we dus van de ruimste schattingen uitgaan dan verloor Oekraïne zeventien miljoen burgers aan de Holodomor en de Tweede Wereldoorlog samen. Dat is in retroperspectief dus de complete bevolking van Nederland. Toen de oorlog ten einde was, was zoals hierboven beschreven deze allesbehalve ten einde voor de Oekraïense Sovjetburger. Een groot aantal Oekraïners belandde dus in heropvoedkampen waar de mortaliteit hoger lag dan bij het coronavirus.

Kortom, het verhaal van Snyder is kil, wrang en cru. Toch biedt het een mogelijkheid voor westerse historici om de Tweede Wereldoorlog niet slechts te beperken tot 1939-1945 en een minder eurocentrische blik op de Tweede Wereldoorlog te hebben. In werkelijkheid was de Tweede Wereldoorlog voor een land als Oekraïne al begonnen in 1932 en duurde deze tot na Stalins dood. Pas met de komst van Chroetsjov keerden trouwe Sovjetsoldaten terug naar hun huis die meestal bewoond waren door Russen. Deze publicatie is dus een aanzet voor historici om de Tweede Wereldoorlog in een breder perspectief te zien en te erkennen dat deze in Oost en Centraal-Europa een andere chronologie kent.