Bent u een communist? Nee ik ben een socialist!

Toen de Marxistische revolutie in Rusland zich niet zelf voltrok, besloten Lenin (die dit jaar 150 zou zijn geworden) en zijn compagnons om deze revolutie te versnellen en niet te wachten tot deze zomaar uit het niets zich zou openbaren. Hierbij deed het communisme-leninisme water in de marxistische Bordeaux supérieur die veranderde in een waterige rosé. Archie Brown onderscheidt in zijn boek the Rise and Fall of Communism twee verschillende vormen van marxisme en hoe deze verschillend kunnen worden geïnterpreteerd. In deze analyse zal ik daarbij aan de hand van Browns analyse bekijken in hoeverre het Stalinisme als marxisme definieerbaar is.                                                         

Brown stelt in zijn boek dat organisaties, politieke partijen en regeringen vaak als marxistisch worden aangeduid maar dat niet zijn, of dat partijen niet als marxistisch worden gekenmerkt, maar wel een marxistisch element bevatten. Daarom stelt hij twee uitgangspunten die het marxisme moeten verhelderen. Het eerste uitgangspunt van Brown is dat marxisme de liberale kapitalistische orde fundamenteel afwijst. In tegenstelling tot marxistische partijen, konden sociaaldemocraten binnen de liberale kapitalistische orde functioneren, terwijl marxistisch-communistische partijen deze fundamenteel afwezen. Desalniettemin worden politici als Bernie Sanders in de VS als communisten aangeduid, terwijl ze de kapitalistische orde aanvaarden.                                                                 

Het tweede uitgangspunt wat Brown noemt is dat marxisme uitgaat van een einddoel. Het bereiken van de marxistische staat die door middel van verschillende fasen bereikt moet worden. Als deze fase nog niet is bereikt kan je een partij of regering dan al marxistisch noemen bevraagt hij zijn lezers. De staat is nodig om de ultieme marxistische heilstaat te kunnen bereiken. Het probleem dat Brown vaststelt is dat bijna alle communistische staten oligarchische of dictatoriale besturen kenden. Marxisme gedroeg zich dan ook als een religie die een marxistische heilstaat van democratisch bestuur voorstelde. In werkelijkheid gedroegen communistische regeringen zich anders en neigden ze bijna allemaal naar autoritarisme, waarbij Stalin en Mao kenmerkende voorbeelden van autoritarisme zijn.                                                                                                                                                  

Socioloog Willem Schinkel stelt dat de Sovjetunie en China nooit communistisch zijn geweest. Hij stelt dat er sprake was van staatskapitalisme en dat de vroege Sovjetunie dus nooit echt fundamenteel brak met de kapitalistische wereldorde. Met andere woorden dat er binnenin de Sovjetunie nooit sprake is geweest van immanente systeemkritiek: het afwijzen van de kapitalistische denkwijze. Wat de Sovjetunie deed was de individuele bedrijvigheid van kapitalisme laten besturen door de staat. Het zogenaamde communisme en China en Rusland lagen dichterbij het Amerika dan bij daadwerkelijk communisme, stelt Schinkel. Met deze analyse poogt de Rotterdamse socioloog en prominent lid van Bij1 de Sovjetunie als een kapitalistische dictatuur af te schilderen.                                         

Als je Stalins revolutie binnen de Sovjetunie bekijkt dan kan je Schinkel op het punt van Stalins landbouwpolitiek niet anders dan gelijk geven. Zo laat Ronald Suny zien dat Stalin alle boeren in de collectivisering van de landbouw in grote kolchozen verplicht liet boeren. Dit had natuurlijk weinig met links idealisme en kritiek op de kapitalistische wereld te maken. In plaats van kapitalistische onderdrukking van de landeigenaren werden deze boeren nu uitgeknepen door de staat. Timothy Snyder liet daarnaast in zijn boek zien hoe grote gebieden waar de lokale adel in voornamelijk Oekraine weigerde hun landbezit in te leveren, werden uitgehongerd door Stalin. Duizenden Oekraïners vluchtten naar het Poolse gebied waar een grote meerderheid Oekraïense verwanten woonden. Tijdens deze Holodomor zijn er ruim vijf miljoen Oekraïners bezweken aan georganiseerde hongersnood in de Sovjet Unie. Vooral Oekraïense boeren werden voor de Stalinistische ideaalbeeld als het geschiktste bloedoffer gezien. De situatie was zo nijpend dat kannibalisme een noodzakelijk gevolg was om te overleven, betoog Timothy Snyder in zijn baanbrekende onderzoek over de Bloedlanden. Vanuit Snyders analyse zou je kunnen suggereren dat de Sovjetunie de kapitalistische orde niet fundamenteel afwees en dat er van immanente systeemkritiek geen sprake was, omdat Stalin binnen het kapitalistische systeem werkte. Hij verschoof binnen de kapitalistische wereld het geld, de productie en de innovatie naar staatsniveau, maar in wezen veranderde er weinig fundamenteels, stelt Schinkel.                                                                 

Toch heeft Brown een duidelijk punt met de twee benaderingswijzen van wat marxisme is, hoewel Stalin zich misschien binnen het kapitalistische systeem begaf, waarin productie en handel belangrijk is voor het voortbestaan van de staat, verschilde het Stalinisme daadwerkelijk met het staatskapitalisme van China. Schinkel heeft bijvoorbeeld geen oog voor de afwezigheid van werkloosheid in de Sovjetunie iets wat in een kapitalistisch systeemmodel ondenkbaar is. In de Sovjetunie en haar satellietstaten waren er zelfs banen voor mierentellers die in  kaart moesten brengen hoeveel mieren er in de Sovjetunie woonden. Hierdoor hadden zelfs geestelijk gehandicapten die in het Westen als arbeidsongeschikt waren verklaard in de Sovjetunie een zinvolle participatie op de arbeidsmarkt, ondanks dat dit niks opleverde voor de markt. Bovendien waren de fabrieken allesbehalve op de markt ingespeeld maar op de vraag van de staat. Dit staat haaks op het principe van kapitalisme.                                                                                                                                                            

De nuance bij Schinkel ontbreekt, want het klopt dat het stalinisme zich binnen het systeem van kapitalisme begaf en dat het communisme het grootkapitaal beheerste en daarmee zelf aan staatskapitalisme deed, maar toch verschilde het stalinisme met hedendaags staatskapitalisme. Er werden namelijk banen gecreëerd voor mensen die in Nederland als arbeidsongeschikt zouden zijn verklaard. In de Sovjetunie hadden deze mensen allen een baan gekregen. Daarmee had het Stalinisme een dualisme van staatskapitalisme met betrekking tot de landbouw en industrie, maar hoe de samenleving was ingericht met betrekking tot gezondheidszorg en sociaal vangnet functioneerde het als een communistische staat. Hierin werden namelijk banen bedacht om zelfs geestelijk gehandicapten aan het werk te houden.                                                                                                            

Kortom, Browns definitie lijkt me zinvol om marxisme beter te begrijpen. Als er duidelijk sprake is van ofwel een Marxistische heilstaat ofwel van het compleet afwijzen van de kapitalistische wereldorde dan kan je volgens Brown een regering als marxistisch definiëren. Ondanks dat sommige denkers, zoals Schinkel de Sovjetunie als staatskapitalisme afdoen is Browns theorie absoluut aanvaardbaar, omdat de Sovjetunie en andere staten nooit de marxistische heilstaat bereikten, maar wel de kapitalistische orde fundamenteel afwezen. Dit biedt wetenschappers en essayisten meer ruimte door linkse dictaturen toch als marxistisch te definiëren. 

Hidde Bouwmeester is 3^ejaars student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij schreef onder andere een onderzoek over de Bandera-cultus in Oekraïne en publiceerde drie artikelen voor Jalta. 

---

[1] Archie Brown, The Rise and Fall of Communism  (New York 2009) 101-115.

[2] Ewout Klei, ‘D66 en GroenLinks verschillen niet fundamenteel van extreemrechts’, De Kanttekening (19 november 2019).

[3] Ronald Suny, The Soviet Experiment: Russia, the USSR, and the Successor States (New York 2011) 273-313.

[4] Hidde Bouwmeester, ‘Stepan Bandera: geromantiseerd in West-Oekraïne en verguisd in Oost-Oekraïne’ (onderzoeksproject voor concepten in de Geschiedenis II, Universiteit van Amsterdam 2019).

[5] Timothy Snyder, Bloodlands, Europe between Hitler and Stalin (Londen 2010) 20-24.

[6] Peter Burger, Bettina Brandt-Förster, and Daniel L. Purdy. “Avant-Garde and Neo-Avant-Garde: An Attempt to Answer Certain Critics of Theory of the Avant-Garde.” New Literary History 41, no. 4 (2010): 695–715. http://muse.jhu.edu/journals/new_literary_history/v041/41.4.burger.html.